Müzikte çalgı, istisnâi birkaç form dışnda, ses müziğinin vazgeçilmez eşlik unsuru ve başlıbaşına bir müzik türü olarak çifte fonksiyona sahiptir. Türklerin Hun’lardan beri her iki fonksiyonuyla da kullandıkları mûsikî aletleri, İslamiyetten sonra bir din adamlarının etkisiyle Mehterhâne, Enderûn ve sazın serbest oldugu tekkelerle şuurlu din adamlarının koruması sayesinde kurtulabilmiştir.

​

Osmarılı mûsikîsi formları ile çalgıları arasında, çağlara göre eskilerinin gözden düşüp yenilerinin moda olması şeklinde bir kader birliği görülür. Osmanlı klâsik ve halk mûsikîsinde kullanılan bütün telli – saplı çalgıların atası olan Kopuz’un ömrü 18. yüzyıla kadar devam edebilmiş, 10 ila 16. yüzyıl arası çok revaçta olan Ud yerini (19. yüzyıl sonunda yeniden almak üzere) 17. yüzyıldan dan itibaren Tanbur’a bırakmış, tarihi Türk harpi Çeng’le, Türk pan flütü Miskal 19. yüzyıl, Santur ise 20. yüzyılda artık kullanılmaz olmuşlardır.

​

Önce viola d’amore şeklinde Sine kemanı adı ile Batıdan gelen Keman, daha sonra Viyola, Viyolonsel ve Kontrbas ile, önceleri Köçekçe ve Tavşanca adı verilen saray rakslarının eşlik sazı olan Kemençe ve Lavta 20. yüzyılda klasik mûsikîye de girmiş, Kaşık’la Zilli Maşa’nın halk oyunlarında yaşamasına mukabil, Çalpara da denen Çengi Çubuğu, Köçekçe ve Tavşanca’larla birlikte tarihe karışmıştır.

​

Osmanlı mûsikîsinde kullanılmış olan çalgıların sayısı da, çeşitli çalgıların kaynaklarına göre değişiklik (daha doğrusu artış) göstermiştir: 2. Murad çağı yazan Şükrullah sadece 9, Lâdikli 18, Kâtib Çelebi 19 çalgılık liste verirlerken, yazarlığı yanında çok iyi bir Müzisyen olan Evliya Çelebi, çoğunun tarifini de verdiği 76 çalgı adı zikretmiştir.

​

Çalgılar

​

​

​

​

​

​

​

​

​

​

​

​

​

​

​

 

 

 

 

​

​

Mûsikî aletleri bilimi demek olan Organoloji’de çalgılar, hangi Müzik türü söz konusu olursa olsun, bu sanatın insanla birlikte doğuşundan bu yana geçirdiği merhaleler gözönüne alınarak; vurmalı çalgılar, nefesli çalgılar ve telli çalgılar sırası içinde incelenmektedir.

​

“Ritm sazlar” da denen vurmalılar, kendi aralarında ayrıca: tahtalar, zilliler ve derililer olarak üçe ayrılmakta, nefesli ve telli çalgılar (ritm çalgılarına paralel) “melodi çalgıları” adını almakta, nefesliler “dilli” ve “dilsiz”, telliler de “mızraplı” ve “yaylı” alt başlıklarına göre sınıflandırılmaktadır.

​

Bir başka tasnif şekli de çalgıları yine vurmalı – nefesli – telli düzeni içinde bu defa kullanılış alanlarına (fonksiyonlarına) göre gruplamaktır: Askeri Müzik çalgıları, Dînî Müzik çalgıları, Halk Müziği çalgıları, Klâsik Müzik çalgıları ve Eğlence Müziği çalgıları. Biz burada. Osmanlı mûsikîsinin çeşitli türlerinde kullanılan çalgıları, kullanılma alanlarını birleştirerek, vurmalı – nefesli – telli (mızraplı – yaylı) sırasına göre toplu olarak sınıflandıracağız.

​

A. Vurmalı Sazlar

​

1) Tahtalar

• Çevgân – (Askeri Müzik)

• Kaşık – (Halk Oyunları)

• Çalpara veya Çengi Çubuğu – (Köçekçe ve Tavşanca’larda)

 

2) Zilliler

• Zil (Halile) – (Tekke Müziği)

• Mehter Zili – (Askeri Müzik)

• Hitit Sistrumu – (Askeri Müzik.)

• Zilli Maşa – (Halk oyunları)

• Parmak Zili – (Eski ve yeni Raks Müziği)

 

3) Derililer

• Kös – Askeri Müzik

• Davul – Askeri ve Halk Müziği

• Nakkare – Askeri Müzik

• Kudüm – Tasavvuf ve Klâsik Müzik

• Dâire – Klâsik Müzik

• Def – Fasıl Müziği

• Bendir – Tasavvuf Müziği

• Nevbe – Tasavvuf Müziği

• Darbuka – Oyun havaları

 

4) Fırınlanmışlar

• Cam Bardaklar – Oyun Müziği

• Kâseler – Oyun Müziği

• Fincanlar – Oyun Müziği

B.Nefesli Sazlar

 

1) Dilliler

• Zurna – Askeri ve Halk Müziği

• Mey – Halk Müziği

• Kaval – Halk Müziği

• Tulum – Halk Müziği

• Sipsi – Halk Müziği

• Çifte – Halk Müziği

• Arğul – Halk Müziği

• Düdük – Halk Müziği

 

2) Dilsizler

• Nefir – Askeri Müzik

• Kaval – Halk Müziği

• Ney – Klâsik ve Tasavvuf Müziği

• Girift – Klâsik Müzik

• Miskal – Klâsik Müzik

• Pîşe – Klâsik Müzik

• Mû – Klâsik Müzik

• Kara kamış – Klâsik Müzik

• Komuz – Oyun Müziği

• Garmon – Mızıka ve Oyun Müziği

• Hokkabaz Borusu – Eğlence Müziği

• Mizmar – Klâsik Müzik

 

C. Telli Sazlar

 

1) Yaylılar

• Iklığ – Halk Müziği

• Sînekeman – Klâsik Müzik

• Keman – Klâsik Müzik

• Rebab – Tasavvuf Müziği

• Klâsik Kemençe – Klâsik Müzik

• Karadeniz Kemençesi – Halk Müziği

• Ağaç Kemane – Halk Müziği

• Yaylı Tanbur – Klâsik Müzik

• Kabak Kemane – Halk Müziği

 

2)Mızraplılar

• Kopuz – Askeri ve Halk Müziği

• Kolca Kopuz – Halk Müziği

• Lâvta – Oyun Müziği

• Çeng ( Mugni) – Klasik Müzik

• Tanbur – Klasik Müzik

• Ud – Klâsik ve halk Müziği

• Kanun – Klâsik ve halk Müziği

• Santur – Klâsik Müzik

 

Saz Ailesi

​

• Cura – Halk Müziği

• Cura-Bağlama – Halk Müziği

• Bağlama – Halk Müziği

• Tanbura – Halk Müziği

• Dîvan (Meydan) sazı – Halk Müziği

 

Tar Ailesi

• Dombra – Halk Müziği

• Dotar – Halk Müziği

• Setar – Halk Müziği

 

Asya Türkleri Müziği Çalgıları

• Balaban (MEY) – Halk Müziği

• Gubuz – Halk Müziği

• Koray – Halk Müziği

• Sıbızgı – Halk Müziği

• Mazhar – Halk Müziği

• Gıçek – Halk Müziği

• Kılkopuz – Halk Müziği

• Rubab – Halk Müziği

• Nay – Halk Müziği

• Kemença – Halk Müziği

​

​

​